Çocuk Eğitiminde Ödül ve Ceza

Ebeveynler için çocuğunu hayata en iyi şekilde hazırlamak ve ona en doğru şekilde iyi bir eğitim vermek oldukça büyük bir önem taşır. Bu süreçte anne ve babanın çocuklarına karşı sergiledikleri davranış ve tutumlar çocuğun zihinsel ve duygusal gelişimini, kişilik özelliklerini, eğitim performansını etkiler. Anne-baba ve çocuk arasındaki bu kuvvetli etkileşim ağı yaşam boyu devam eder.

Ebeveynlerin çocuklarına kazandırmak istediği davranışlar, alışkanlıklar ve vermek istedikleri eğitim doğrultusunda bir yol izlemeleri gerekmektedir. Bu noktada bilinmelidir ki disiplin çocuk eğitiminin en önemli yapı taşlarından birisidir. Disiplin denildiğinde akla ilk gelen şeylerin cezalar ve ağır yaptırımlar olması doğru değildir. Aile içerisindeki düzenin ve dengenin sağlanabilmesi ve geliştirilebilmesi için disiplinin varlığı büyük önem taşır. Çocuğun eğitiminde cezanın ve ödülün etkili bir yeri olduğu yapılan araştırmalar doğrultusunda kanıtlanmış dahi olsa, doğru bir şekilde dikkatlice kullanılması gerekmektedir. Ödül ve cezanın yanlış ya da fazla kullanımı çocuğun duygusal, sosyal, zihinsel gelişimini olumsuz etkileyecek ve bazı ileriye dönük problemlerin ortaya çıkmasına sebep olacaktır.

Peki, doğru ödül ve ceza kullanımı nasıl olmalıdır?

• Ödül, her hangi bir davranışı-tutumu kazandırmak için ya da doğru davranışların pekiştirilmesi, motivasyonun arttırılması için çocuğun doyuma ve mutluluğa ulaşmasını hedef alan bir araçtır.
• Ceza, ortadan kaldırılmak istenen davranışı hedef alarak çocuğun yaptığı hatanın farkına varmasını sağlamak için kullanılan bir araçtır.
• Ödül ve cezanın yanlış ve aşırı bir şekilde kullanılması çocuğun farklı alanlardaki gelişimini etkileyerek geri döndürülemez problemlerin ortaya çıkmasına neden olabilir. Bu nedenle ebeveynler olarak bu süreci iyi değerlendirmek önemlidir.
• Ödülün motivasyonu ve istenen davranışı arttırıcı etkisi her yaşta etkin bir şekilde devam etmektedir. Çocuğa öğretilmek veya kazandırılmak istenen davranış oldukça net ve açık bir ifade ile çocuğa anlatılmalıdır.
• Ödül sisteminin oturmasını ve doğru işlemesini sağlayan en önemli nokta ise, ödülün davranışın hemen ardından verilmesidir. Bu şekilde ödül, davranışın pekiştirilmesi için etkin bir rol oynayacaktır.
• Ödül seçerken, manevi içerikli ve maddi anlamda çok büyük ya da ağır olmayan ödüller seçmeye özen göstermelisiniz. Beklenen davranışın açıklaması yapılırken, beklenen davranış sonrası verilecek ödüle çocuk ile birlikte karar vermekse daha doğru bir seçim olacaktır.
• Ebeveynlerin unutmaması ve dikkat etmesi gereken bir diğer nokta ise, maddi içerikli ödüller başlangıçta davranışın hızlıca gerçekleşmesini sağlarken manevi içerikli ödüller ise o davranışın çok daha kalıcı olmasını sağlayacaktır.
• Ceza da ise en önemli nokta çocuğun yaptığı hatanın,yanlışın ve ya doğru olmayan davranışın farkında olmasını sağlamaktır.
• Nedeni tam olarak ifade edilmeyen ve amaçsız gerçekleştirilen her ceza uygulaması çocukta onarılamaz büyük yaralar açılmasına neden olacaktır. Anne-baba olarak ceza uygulamalarında çok daha dikkatli ve özverili olunmalıdır.
• Seçtiğiniz cezalar mutlaka uygulanabilir olmalıdır ve asla tehdit, küfür, şiddet içermemelidir.
• Ebeveynlerin kendi aralarında ve çocuğa karşı tutarlı davranmaları bu süreçte çok önemlidir. Sözle belirtilen bir cezanın uygulama anlamında gerçekleşmemesi çocukta ters etki yaratabilir ve onun anne-baba otoritesinin zayıf olduğu algısına kapılmasına neden olabilir.
• Ceza, istenmeyen davranışı ortadan kaldırmak için kullanılan yöntemlerden yalnızca birisidir. Tek başına kullanımı doğru değildir. Gerekli adımları tamamladıktan sonra etkili bir sonuç alınamazsa ceza yöntemine başvurulmalıdır.
• Çocuk hatalı ya da istenmeyen davranışı gerçekleştirdiğin öncelikle görmezden gelinmelidir. Ardından ikaz edilmelidir. Tüm bu adımlar etkili olmadığında ise ceza uygulamasına geçilmelidir.
• Ceza uygulamasında, çocuğun bu cezayı neden aldığını bilmesi önemlidir. Ceza verilmeden önce çocuk hatalı davranışı hakkında ikaz edilmelidir ve neden cezayı aldığı net bir şekilde açıklanmalıdır.
• Ceza, olumsuz pekiştireç şeklinde gerçekleştirilmelidir. Yani çocuk sevdiği ve istediği bir şeyden mahrum bırakılarak ceza uygulaması yapılmalıdır. Örneğin, odasını toplamadığı için o günkü parka gitme hakkını kaybetmesi gibi.
• Ebeveynler ödül ve ceza seçimlerini aile yapılarına ve çocuklarının kişilik özelliklerine göre yapmalıdır.
• Ödül ve ceza mutlaka çocuğun yaşına ve çocuktan beklenen davranışın yapısına uygun olmalıdır.
• Ödülde ve cezada aşırıya kaçılmamaya dikkat edilmelidir. Ödülde aşırılık, ödülü değersizleştirir ve çocuğun her şeyi ödül için yapmasına neden olur. Ödülde cimrilik ise, ödülü fazla değerleştirir ve gereksiz bir aşırılığa, hırsa neden olabilir. Ceza da aşırılık ise çocuğun özgüvenini kaybetmesine, kendini küçük hissetmesine ve onarılmaz yaralar almasına neden olabilir.